Tượng trưng là gì? Các công bố khoa học về Tượng trưng

Định nghĩa khái niệm tượng trưng

Tượng trưng là phương thức biểu đạt gián tiếp thông qua hình ảnh, sự vật hoặc hành động mang tính đại diện cho một khái niệm trừu tượng. Trong lý thuyết ký hiệu học, tượng trưng là một dạng ký hiệu mà mối quan hệ giữa biểu tượng và ý nghĩa không phải là tự nhiên mà do quy ước xã hội thiết lập. Charles S. Peirce, triết gia Mỹ thế kỷ XIX, định nghĩa biểu tượng (symbol) là dạng ký hiệu mà mối liên kết giữa hình thức và nội dung được xác lập bởi tập quán hoặc quy ước văn hóa.

Ví dụ, một lá cờ không đơn thuần là vải có màu sắc và họa tiết, mà còn là biểu tượng đại diện cho quốc gia, lịch sử và bản sắc. Trong tâm lý học và văn hóa, một hình tượng như trái tim có thể tượng trưng cho tình yêu, sự sống hoặc lòng trung thành. Do đó, biểu tượng không chỉ mang thông tin mà còn mang tính xã hội, cảm xúc và ý niệm sâu sắc.

Tượng trưng là công cụ căn bản của nhận thức và giao tiếp. Con người sử dụng biểu tượng để gán nghĩa cho thế giới, xây dựng ngôn ngữ, luật pháp, tôn giáo và nghệ thuật. Theo Ernst Cassirer, "con người là động vật biểu tượng" – tư duy của con người về cơ bản là tư duy biểu tượng chứ không đơn thuần là tư duy logic.

Lịch sử phát triển của biểu tượng học

Tượng trưng và hệ thống ký hiệu đã được hình thành từ thời tiền sử qua hình vẽ trên hang động, nghi lễ tôn giáo và hình thái tiền ngôn ngữ. Trong văn hóa Ai Cập cổ đại, hệ thống chữ tượng hình là hình thức biểu tượng đầu tiên để mã hóa thông tin. Mỗi hình vẽ mang giá trị âm vị hoặc ý nghĩa trừu tượng liên kết với tôn giáo và vũ trụ quan của người Ai Cập.

Trong triết học Hy Lạp, Aristotle đề cập đến khả năng ngôn ngữ hoạt động như hệ thống ký hiệu mang nghĩa. Tuy nhiên, phải đến thế kỷ XIX, nghiên cứu biểu tượng mới phát triển thành ngành khoa học ký hiệu học (semiotics). Ferdinand de Saussure, người đặt nền móng cho cấu trúc luận, phân tích ngôn ngữ như một hệ thống ký hiệu gồm hai phần: "signifier" (vật biểu đạt) và "signified" (ý niệm được biểu đạt).

Cùng thời điểm, Charles Peirce phát triển mô hình ba yếu tố gồm: "sign" (ký hiệu), "object" (đối tượng được biểu đạt) và "interpretant" (người tiếp nhận và giải mã ký hiệu). Trong đó, ký hiệu được chia thành ba loại:

• Icon: dựa trên sự tương đồng với đối tượng
• Index: có mối liên hệ nguyên nhân – kết quả
• Symbol: dựa trên quy ước xã hội

Mô hình của Peirce là nền tảng cho biểu tượng học hiện đại, được ứng dụng rộng rãi trong triết học ngôn ngữ, truyền thông, văn hóa và trí tuệ nhân tạo.

Phân biệt tượng trưng với ẩn dụ và hoán dụ

Mặc dù đều là các phương tiện tu từ thể hiện khái niệm thông qua hình ảnh đại diện, nhưng tượng trưng, ẩn dụ và hoán dụ có bản chất liên tưởng khác nhau. Việc phân biệt ba phương tiện này là điều kiện cần thiết trong phân tích văn học, ngôn ngữ học và ký hiệu học.

So sánh giữa ba khái niệm:

Khái niệm	Cơ chế liên tưởng	Ví dụ
Tượng trưng	Quy ước văn hóa, truyền thống xã hội	Màu đỏ tượng trưng cho quyền lực
Ẩn dụ	So sánh dựa trên điểm tương đồng	“Cuộc đời là một dòng sông”
Hoán dụ	Quan hệ gần gũi, lân cận	“Tòa Bạch Ốc đưa ra thông cáo”

Tượng trưng có tính quy ước cao, không nhất thiết có quan hệ logic trực tiếp với đối tượng biểu đạt. Ngược lại, ẩn dụ yêu cầu mối tương đồng bản chất, còn hoán dụ yêu cầu quan hệ ngữ cảnh cụ thể. Ví dụ: con rắn tượng trưng cho sự hiểm độc trong văn hóa phương Tây, nhưng tượng trưng cho y học trong biểu tượng Rod of Asclepius.

Ứng dụng của tượng trưng trong văn học và nghệ thuật

Tượng trưng là trụ cột của ngôn ngữ nghệ thuật. Trong văn học, nhà văn sử dụng tượng trưng để mở rộng không gian nghĩa của văn bản, vượt khỏi nghĩa đen và khai mở các tầng diễn giải sâu xa. Trong thơ tượng trưng Pháp thế kỷ XIX, Charles Baudelaire sử dụng mùi hương, màu sắc, âm thanh như biểu tượng để diễn đạt tâm trạng và thế giới siêu hình.

Các yếu tố tượng trưng thường gặp trong văn học:

• Địa điểm (rừng – sự lạc lối, nhà – an toàn)
• Màu sắc (trắng – tinh khiết, đen – cái chết)
• Động vật (chim – tự do, mèo – huyền bí)
• Thời gian (đêm – bất an, mùa xuân – tái sinh)

Trong hội họa và điêu khắc, nghệ sĩ sử dụng hình khối, bố cục, phối cảnh và màu sắc để tạo ra hệ thống hình ảnh biểu trưng giàu tính văn hóa và cảm xúc. Trường phái biểu tượng (Symbolism) trong mỹ thuật châu Âu cuối thế kỷ XIX khởi đầu từ phản ứng với chủ nghĩa hiện thực, với các tác phẩm như "The Sphinx" của Franz von Stuck hay “Salome” của Gustave Moreau thể hiện chủ đề siêu hình, tâm linh và dục tính bằng ngôn ngữ tượng trưng.

Tượng trưng trong triết học và ngôn ngữ học

Tượng trưng giữ vai trò trung tâm trong triết học ngôn ngữ và lý thuyết tri thức hiện đại. Triết gia Ernst Cassirer trong tác phẩm An Essay on Man đã xác định rằng con người tạo ra thế giới văn hóa thông qua biểu tượng, từ ngôn ngữ, thần thoại, nghệ thuật đến tôn giáo và luật pháp. Biểu tượng không chỉ phản ánh hiện thực, mà còn kiến tạo hiện thực trong tâm trí người tiếp nhận.

Ferdinand de Saussure, người sáng lập ngôn ngữ học cấu trúc, cho rằng ngôn ngữ là hệ thống ký hiệu tự trị, trong đó mối quan hệ giữa "signifier" (vật biểu đạt – hình thức âm thanh/chữ viết) và "signified" (ý niệm được biểu đạt) hoàn toàn mang tính quy ước xã hội. Biểu tượng vì vậy là sản phẩm của cộng đồng ngôn ngữ, chứ không phải của tự nhiên.

Trong lý thuyết của Charles Peirce, ngôn ngữ được xem là chuỗi biểu tượng có khả năng mở rộng vô hạn qua tiến trình diễn giải (interpretation). Mỗi ký hiệu (symbol) tạo ra một interpretant, và từ đó lại sinh ra ký hiệu tiếp theo, hình thành chuỗi tam đoạn luận ký hiệu học liên tục. Điều này cho thấy sự phong phú và tính mở của hệ thống tượng trưng trong tư duy con người.

Biểu tượng trong tôn giáo và nghi lễ

Tôn giáo là lĩnh vực sử dụng biểu tượng đậm đặc nhất để chuyển tải các giá trị siêu hình, tín ngưỡng và luật lệ thần học. Mỗi tôn giáo đều xây dựng một hệ biểu tượng riêng biệt, có chức năng thiết lập mối liên kết giữa cá nhân và cái thiêng liêng. Biểu tượng không chỉ là vật dụng hoặc hình ảnh mà còn bao gồm hành vi, nghi thức và âm thanh mang tính chất linh thiêng.

Ví dụ, thánh giá trong Kitô giáo là biểu tượng của hy sinh và cứu rỗi. Trong Phật giáo, bánh xe pháp luân tượng trưng cho chu trình sinh tử và con đường giác ngộ. Trong Hồi giáo, hình trăng lưỡi liềm gắn với lịch âm và sự soi sáng của đức tin. Nghi lễ rửa tội, cầu nguyện, nhịn ăn hay tụng kinh đều là hành vi tượng trưng hóa mối liên hệ giữa con người và Thượng đế hoặc vũ trụ.

Các biểu tượng tôn giáo còn có tính chức năng xã hội, giúp xác định cộng đồng, củng cố bản sắc tập thể và duy trì trật tự đạo đức. Tuy nhiên, vì mang tính thiêng liêng nên biểu tượng tôn giáo cũng thường là nguồn gốc của xung đột nếu bị sử dụng sai lệch hoặc xúc phạm trong các bối cảnh liên văn hóa.

Tượng trưng trong tâm lý học và giấc mơ

Trong tâm lý học phân tích, đặc biệt theo trường phái Carl Jung, tượng trưng giữ vai trò then chốt trong cấu trúc tâm trí con người. Jung cho rằng tâm thức được điều hành bởi các “nguyên mẫu” (archetypes) – là các hình ảnh tượng trưng phổ quát có nguồn gốc từ tiềm thức tập thể. Các nguyên mẫu này biểu hiện thông qua giấc mơ, thần thoại, truyền thuyết và biểu tượng văn hóa.

Một số nguyên mẫu tượng trưng phổ biến:

• Người mẹ: nuôi dưỡng, bảo vệ
• Người anh hùng: vượt qua thử thách
• Bóng tối: mặt vô thức, bản năng
• Biển: vô hạn, tiềm năng sáng tạo

Phân tích giấc mơ trong liệu pháp tâm lý giúp khám phá các biểu tượng ẩn chứa xung đột nội tâm hoặc nhu cầu chưa được đáp ứng. Freud và Jung đều cho rằng biểu tượng trong giấc mơ không xuất hiện ngẫu nhiên mà là kết quả của quá trình ức chế, thay thế và bù đắp. Bài kiểm tra Rorschach – sử dụng các hình mực loang – cũng dựa trên nguyên lý diễn giải tượng trưng để tiếp cận chiều sâu tâm lý.

Biểu tượng trong truyền thông và thiết kế hiện đại

Trong truyền thông thị giác, thiết kế đồ họa và công nghệ kỹ thuật số, hệ thống biểu tượng giúp tối ưu hóa quá trình truyền đạt thông tin, đặc biệt trong bối cảnh toàn cầu hóa và giới hạn ngôn ngữ. Biểu tượng trở thành ngôn ngữ hình ảnh chung cho các nền văn hóa khác nhau. Giao diện người dùng (UI), biển báo giao thông, thiết bị y tế đều sử dụng biểu tượng để hướng dẫn hành vi nhanh chóng và hiệu quả.

Một số biểu tượng tiêu chuẩn hóa phổ biến:

Biểu tượng	Ý nghĩa	Ứng dụng
☢	Phóng xạ	Thiết bị y học hạt nhân, nhà máy điện
🔒	Khóa/bảo mật	Ứng dụng web, phần mềm
♻	Tái chế	Bao bì, sản phẩm sinh thái
🛈	Thông tin	Hướng dẫn sử dụng, UI phần mềm

Biểu tượng trong thiết kế thương hiệu (logo) cũng là yếu tố chiến lược trong marketing. Một biểu tượng tốt không chỉ đẹp mắt mà còn kích thích cảm xúc, gợi liên tưởng sâu sắc và dễ ghi nhớ. Logo của Apple, Nike, hay Mercedes-Benz đều là ví dụ điển hình của hiệu quả truyền thông biểu tượng trong kỷ nguyên kỹ thuật số.

Ý nghĩa văn hóa và biến đổi của tượng trưng

Biểu tượng không mang ý nghĩa cố định mà biến đổi tùy theo thời gian, không gian và bối cảnh văn hóa. Cùng một hình ảnh có thể mang nhiều ý nghĩa đối lập trong các nền văn hóa khác nhau. Ví dụ, con cú tượng trưng cho trí tuệ trong triết học Hy Lạp, nhưng bị coi là điềm xấu trong nhiều nền văn hóa châu Á.

Tính đa nghĩa và đa tầng của biểu tượng khiến nó trở thành công cụ quyền năng trong văn hóa học, nhưng cũng tiềm ẩn rủi ro nếu bị hiểu sai trong giao tiếp liên văn hóa. Do đó, việc nghiên cứu ngữ cảnh biểu tượng là bước quan trọng trong phân tích truyền thông, thiết kế sản phẩm và hoạch định chính sách văn hóa.

Khả năng biến chuyển linh hoạt giúp biểu tượng thích nghi với tiến trình toàn cầu hóa, nhưng đồng thời đặt ra câu hỏi về tính bản sắc và bảo tồn biểu tượng dân tộc trong dòng chảy truyền thông đại chúng.

Tài liệu tham khảo

1. Cassirer, E. (1944). An Essay on Man: An Introduction to a Philosophy of Human Culture. Yale University Press.
2. Peirce, Charles S. Peirce’s Semiotics – Stanford Encyclopedia of Philosophy.
3. Saussure, F. de (1916). Course in General Linguistics.
4. Jung, Carl G. (1964). Man and His Symbols. Doubleday.
5. Eco, Umberto. (1976). A Theory of Semiotics. Indiana University Press.
6. APA Dictionary of Psychology. https://dictionary.apa.org/symbol.
7. Oxford Reference – Symbolism. Oxford University Press.